☰
Laras atau tangga nada pelog dan slendro (kadang ditulis salendro) digunakan dalam musik tradisional Bali, Jawa, dan Sunda. Laras-laras ini berbeda dengan laras diatonis yang umum digunakan dalam musik kontemporer. Saat laras diatonis pertama disusun, orang hanya mencari nada yang terdengar enak lalu mereka mengembangkannya. Mereka membuat senar-senar yang perbandingan panjangnya pecahan bilangan bulat, lalu menyelipkan nada tambahan di antara nada utama sehingga didapatkan laras kromatis dengan 12 nada, dan akhirnya menstandarkannya menjadi 12 temperamen setara (12-TET, tone-equal-temperament) dengan A4 pada frekuensi 440 Hz untuk memudahkan transposisi. Dalam temperamen setara, setiap nada memiliki frekuensi 2^(1/12) atau 1,05946 kali lipat frekuensi nada sebelumnya sehingga rentang oktaf (dari satu frekuensi ke frekuensi dua kali lipatnya) terbagi dua belas secara rata dalam skala logaritmis (interval 100 ct).
La gamoj aŭ muzikaj skaloj pelog kaj slendro (kelkfoje skribata kiel salendro) estas uzitaj en tradiciaj muzikoj de Balio, Javo, kaj Sundo. Ĉi tiuj gamoj estas malsamaj ol la diatona gamo, kiu kutime uzitas en nuntempaj muzikoj. Kiam la diatona gamo estis farita unua-foje, homoj nur serĉis bonsonantajn tonojn. Ili faris kordojn, kies rilatumoj estas racionalaj frakcioj, aldonis duontonoj inter la bazaj tonoj kreitante la kromatan gamon kun 12 tonoj, kaj fine normigis ĝin do ĝi iĝis 12-egalŝtupa agordo (12-TET, tone-equal-temperament) kun A4 je la frekvenco 440 Hz por faciligi transponado. Laŭ 12-egalŝtupa agordo, ĉiu tono havas frekvencon, kiu estas 2^(1/12) aŭ 1,05946 multobligita de la frekvenco de la antaŭa tono do la oktavo (de unu frekvenco ĝis ĝia duobla frekvenco) estas dividita dekduone egale en logaritma skalo (intervalo 100 ct).
Laras pelog dan slendro juga berasal dari orang yang mencari nada yang terdengar enak, kemudian ia dikembangkan dan diadaptasi. Ketika para peneliti berusaha menemukan pola yang mencirikan laras pelog dan laras slendro, mereka awalnya merekam suaranya dan mencoba mencocokkan laras pelog dan slendro pada laras diatonis 12-TET yang sudah ada, tapi nadanya sumbang dan tidak pas. Maka mereka mencoba pendekatan baru dengan pembagian temperamen setara lain yang bukan 12-TET.
La gamoj pelog kaj slendro estis ankaŭ kreitaj de homoj, kiuj serĉis bonsonajn tonojn, kaj poste ĝi estis disvolvita kaj adaptita. Kiam esploristoj provis trovi la strukturojn unikajn de la gamoj pelog kaj slendro, ili komence voĉregistris la sonojn kaj konvenigis la tonojn al la ekzistinta 12-TET diatona gamo, sed la tonoj estis falsetaj. Tial ili provis novan aliron per aliaj egalŝtupaj agordaj modeloj, kiuj ne estas 12-TET.
Laras pelog umumnya memiliki tujuh nada: bem/singgul (1), gulu/galimer (2), dhadha/panelu (3), pelog/liwung (4), lima/lorloran (5), enem/tugu (6), dan barang/sorog (7). Biasanya, hanya lima dari tujuh nada yang digunakan untuk satu lagu dengan berbagai kombinasi yang disebut patet, seperti patet lima/nem (1, 2, 3, 5, 6) dan patet barang (2, 3, 5, 6, 7). Nada pelog/papat/liwung (4) sangat jarang digunakan dan malah tidak ada pada beberapa alat musik, tapi kadang hanya ada sebagai pengiring tambahan. Pada 11972 HE, Pak Surjodiningrat mengukur nada dari 27 orkestra gamelan dan menemukan bahwa laras pelog memiliki pola temperamen setara 9 (9-TET). Ini artinya tiap nada memiliki frekuensi 2^(1/9) atau 1,08006 kali lipat frekuensi nada sebelumnya (interval 133,33 ct). Dugaan ini pun didukung penemuan orkestra di Sumedang yang menggunakan nada-nada selap, yaitu panangis (antara 3 & 4) dan pamiring (antara 7 & 1).
La gamo pelog havas sep precipajn tonojn: bem/singgul (1), gulu/galimer (2), dhadha/panelu (3), pelog/liwung (4), lima/lorloran (5), enem/tugu (6), kaj barang/sorog (7). Kutime nur kvin el sep tonoj estas uzitaj en unu kanto je multe da kombinaĵoj nomiĝantaj kiel patet, ekzemple patet lima/nem (1, 2, 3, 5, 6) kaj patet barang (2, 3, 5, 6, 7). La tono pelog/papat/liwung (4) estas tre malofte uzita aŭ eĉ ne aperas ĉe iom da muzikinstrumentoj, sed kelkfoje nur funkscias kiel akompana tono. En 11972 HE, S-ro Surjodiningrat mezuris tonojn en 27 gamelanaj orkestroj kaj eksciis ke la gamo pelog havas 9-egalŝtupan agordon (9-TET). Tio signifas ke la frekvenco de ĉiu tono estas 2^(1/9) aŭ 1,08006-oble pli alta ol la frekvenco de la antaŭa tono (intervalo 133,33 ct). Ĉi tiu supozo estas subtenita de la trovado de orkestro en Sumedang, kiu uzas la duontonojn panangis (inter 3 & 4) kaj pamiring (inter 7 & 1).
Tidak ada frekuensi yang baku untuk nada tertentu karena keberagaman daerah dan pola 9-TET bisa digunakan pada frekuensi berapa pun, tapi berdasarkan pengukuran frekuensi pada alat musik saron dengan laras pelog yang dilakukan Mitrayana (12014 HE), nada bem (1) memiliki frekuensi sekitar 289 Hz dan rata-rata hasil pengukuran nada bem oleh Wasisto Surjodiningrat (11969 HE) (arsip) ialah 290,8 Hz sehingga aku akan menggunakan bem = 290 Hz untuk contoh di bawah.
Ne estas preskribita ekzakta frekvenco por specifaj tonoj pro la diverseco regiona kaj la agordo 9-TET estas uzebla je iu ajn frekvenco, sed laŭ la frekvenca mezurado farita de Mitrayana (12014 HE) je la muzikinstrumento saron kun la gamo pelog, la frekvenco de la tono bem (1) estas ĉirkaŭ 289 Hz kaj ĝia averaĝo laŭ la mezurado farita de Wasisto Surjodiningrat (11969 HE) (arĥivo) estas 290,8 Hz do mi uzas la normon bem = 290 Hz por miaj ekzemploj.
| Nama Jawa / Java Nomo | Nama Sunda / Sunda Nomo | Frek. (Hz) | |
|---|---|---|---|
| 1 | Bem, Panunggul, Manis, Siji | Singgul | 290,00 |
| 2 | Gulu, Loro | Galimer, "Bem" | 313,22 |
| 3 | Dhadha, Telu | Panelu | 338,29 |
| 3½ | Panangis | - | 365,38 |
| 4 | Pelog, Papat | Liwung, Bungur | 394,63 |
| 5 | Lima | Lorloran, Kenong | 426,22 |
| 6 | Enem | Tugu, "Barang" | 460,35 |
| 7 | Barang, Pitu | Sorog, Petit | 497,20 |
| 7½ | Pamiring | - | 537,01 |
| 1 | Bem Alit | Singgul Leutik | 580,00 |
Laras pelog yang digunakan pada musik Sunda (kadang disebut pelog degung) memiliki nada utama yang sama dengan patet lima pada pelog pada musik Jawa. Beberapa nama nada di musik Sunda agak berbeda dengan di musik Jawa, bahkan ada nama yang sama tapi merujuk pada nada yang berbeda. Selain itu, ada semacam solfeggio pada musik Sunda, yaitu da (1) - mi (2) - na (3) - ti (4) - la (5), yang merupakan notasi untuk nada relatif yang posisinya bisa bergeser ke nada mutlak mana saja. Misalnya, da = tugu pada pelog jawar (PJ), da = galimer pada pelog liwung (PL), dan da = panelu pada pelog sorog (PS). Ada pun solfeggio untuk nada-nada selap, seperti ni (3-), meu (2+), leu (5+), dan di (1-), tapi meu dan di tidak dipakai oleh STSI dan SMKI. Penomorannya memang agak aneh (urutannya mi-ni-meu-na [2, 3-, 2+, 3]) dan aku pun tidak tahu alasannya.
La gamo pelog uzita por Sunda muziko (kelkfoje nomiĝas pelog degung) havas similajn precipajn tonojn kiel la patet lima en la gamo pelog de la Java muziko. La Sunda nomo de iom da tonoj estas ete alia ol ĝiaj Javaj nomoj, eĉ estas ankaŭ similaj nomoj kiuj signifas aliajn tonojn. Estas ankaŭ ia solfeĝo en Sunda muziko. Ili estas da (1), mi (2), na (3), ti (4), kaj la (5), uzitaj por relativaj tonoj, kies pozicioj povas movi al iu ajn absoluta tono. Ekzemple, da = tugu laŭ pelog jawar (PJ),
| Nada Mutlak / Absoluta Tono | Nada Relatif / Relativa Tono | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Nama Jawa / Java Nomo | Nama Sunda / Sunda Nomo | PJ | PL | PS | |
| 1 | Bem | Singgul | La (5) | Mi (2) | Ni (3-) |
| 2 | Gulu | Galimer | Ti (4) | Da (1) | Mi (2) |
| 3 | Dhadha | Panelu | Na (3) | Leu (5+) | Da (1) |
| 3½ | Panangis | - | Meu (2+) | Di (1-) | Leu (5+) |
| 4 | Pelog | Liwung | Ni (3-) | La (5) | Di (1-) |
| 5 | Lima | Lorloran | Mi (2) | Ti (4) | La (5) |
| 6 | Enem | Tugu | Da (1) | Na (3) | Ti (4) |
| 7 | Barang | Sorog | Leu (5+) | Meu (2+) | Na (3) |
| 7½ | Pamiring | - | Di (1-) | Ni (3-) | Meu (2+) |
| 1 | Bem Alit | Singgul Leutik | La (5) | Mi (2) | Ni (3-) |
Laras slendro terlihat lebih sederhana dengan hanya lima nada yang mendekati pola temperamen setara 5 (5-TET), yaitu setiap nada memiliki frekuensi 2^(1/5) atau 1,14870 kali lipat frekuensi nada sebelumnya (interval 240 ct). Kelima nada ini ialah panunggal/singgul, gulu/galimer, dhadha/panelu, lima/lorloran, dan nem/tugu. Walaupun memiliki nama yang serupa dengan nada pada laras pelog, nada-nada ini merujuk pada suara yang benar-benar berbeda.
La gamo slendro ŝajnas pli simpla kun nur kvin tonoj kiuj alproksimiĝas la strukturon de 5-egalŝtupa agordo (5-TET) do la frekvenco de ĉiu tono estas 2^(1/5) aŭ 1,14870-oble pli alta ol la frekvenco de la antaŭa tono (intervalo 240 ct). Tiuj kvin tonoj estas panunggal/singgul, gulu/galimer, dhadha/panelu, lima/lorloran, dan nem/tugu. Kvankam la nomoj estas similaj kun la gamo pelog, ili tamen signifas tute aliajn tonojn kaj strukturon.
Tidak ada frekuensi baku untuk nada tertentu, tapi berdasarkan rata-rata hasil pengukuran nada laras slendro, nada panunggal atau singgul memiliki frekuensi 272,54 Hz dan mediannya 273 Hz jadi aku akan memakai singgul = 273 Hz untuk contoh di bawah.
Ne estas ekzakta frekvenco por specifaj tonoj, sed laŭ la averaĝa mezuraĵ de tonoj de la gamo slendro, la frekvenco de la tono panunggal/singgul estas 272,54 Hz kaj la mediano estas 273 Hz do mi uzas la normon singgul = 273 Hz por miaj ekzemploj.
| Nama Jawa / Java Nomo | Nama Sunda / Sunda Nomo | Solfeggio Sunda | Frek. (Hz) | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Panunggul, Siji | Singgul | La (5) | 273,00 |
| 2 | Gulu, Loro | Galimer, Sanga | Ti (4) | 313,59 |
| 3 | Dhadha, Telu | Panelu, Manyura | Na (3) | 360,23 |
| 5 | Lima | Lorloran, Kenong | Mi (2) | 413,79 |
| 6 | Enem | Tugu, "Barang" | Da (1) | 475,32 |
| 1 | Panunggul Alit, Siji | Singgul Leutik | La (5) | 546,00 |
Pa Machjar kemudian mengembangkan slendro padantara 5-TET menjadi rakitan slendro 10 nada (10-TET). Ini artinya setiap nada memiliki frekuensi 2^(1/10) atau 1,07177 kali lipat frekuensi nada sebelumnya (interval 120 ct). Ia menambahkan nada-nada selap dan memberi nama serta solfeggio daminatila yang baru untuk model itu.
S-ro Machjar poste disvolvis la gamon slendro samintervalan kun 5-TET do ĝi iĝis la konstruo slendro 10-tona (10-TET). Tio signifas ke la frekvenco de ĉiu tono estas 2^(1/10) aŭ 1,07177-oble pli alta ol la frekvenco de la antaŭa tono (intervalo 120 ct). Li aldonis duontonojn, iliajn nomojn, kaj novan solfeĝon por tiu modelo.
Pada 11942 HE, Pak Machjar mengembangkan model laras dengan pola 15-TET untuk mengakomodasi laras slendro (S) serta laras lain, seperti laras madenda (M), laras degung (D), dan laras degung mataram (DM).
En 11942 HE, S-ro Machjar disvolvis gaman modelon kun la strukturo 15-TET por akomodi ne nur la gamon slendro (S), sed ankaŭ aliajn gamojn, ekzemple la gamon madenda (M), degung (D), kaj degung mataram (DM).
| Frek. (Hz) | Nada / Tono | Slendro | M | D | DM |
|---|---|---|---|---|---|
| 273,00 | Singgul, Pangasih | La (5) | - | - | - |
| 285,91 | Gulu Malang | Ti malang | - | - | - |
| 299,43 | Pangasih Miring | La miring | - | - | La (5) |
| 313,59 | Galimer, Gulu | Ti (4) | Ti (4) | Ti (4) | Ti (4) |
| 328,43 | Panelu Malang | Na malang | Na (3) | Na (3) | - |
| 343,96 | Gulu Miring | Ti miring | - | - | - |
| 360,23 | Panelu | Na (3) | - | - | - |
| 377,26 | Lorloran Malang | Mi malang | - | Mi (2) | - |
| 395,10 | Panelu Miring | Na miring | - | - | Na (3) |
| 413,79 | Lorloran | Mi (2) | Mi (2) | - | Mi (2) |
| 433,36 | Nem Malang | Da malang | - | - | - |
| 453,86 | Lorloran Miring | Mi miring | - | - | - |
| 475,32 | Tugu, Nem | Da (1) | Da (1) | Da (1) | Da (1) |
| 497,80 | Pangasih Malang | La malang | La (5) | La (5) | - |
| 521,34 | Nem Miring | Da miring | - | - | - |
| 546,00 | Singgul, Pangasih | La (5) | - | - | - |
Akan tetapi, laras slendro padantara terdengar tidak pas. Beberapa hasil pengukuran pun menunjukkan bahwa laras slendro di beberapa daerah memiliki interval yang tidak sama, seperti di Banyuwangi, Bali, Banjar, dan Palembang. Sehingga dibuatlah model laras 17-TET untuk mengakomodasi laras slendro bedantara (interval beda). Model laras 17 nada ini diwujudkan sebagai gamelan Ki Pembayun (KP) pada 11969 HE yang bernilai 3,5 juta rupiah saat itu dan mampu memainkan laras slendro bedantara, degung, dan madenda, tapi sayangnya sekarang telah hilang entah ke mana.
Sed, la gamo slendro samintervala sonas ne ĝusta. Kelkaj mezuraĵoj montris ke la gamo slendro en iom da regionoj havas malsamajn intervalojn, ekzemple en Banyuwangi, Balio, Banjar, kaj Palembang. Do la gama modelo kun 17-TET estis farita por akomodi la gamon slendro aliintervalan (malsamintervalan). La gama modelo kun 17 tonoj estis realigita je la gamelano Ki Pembayun (KP) en 11969 HE kiu kostas 3,5 milionojn da indoneziaj rupioj tiam kaj per ĝi oni povas ludi la gamon slendro aliintervalan, degung, kaj madenda, sed bedaŭrinde ĝi estas nun perdita.
| Frekuensi / Frekvenco (Hz) | Nada Mutlak | Laras / Gamo | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Cth. / Ekz. | KP | Absoluta Tono | S | M | D |
| 231,92 | 217,5 | Tugu, Nem | Da (1) | Da (1) | Da (1) |
| 241,57 | 226,5 | Sorog Malang | - | - | - |
| 251,62 | 236 | Singgul Malang, Tugu Miring | - | - | - |
| 262,09 | 245,5 | Sorog | Sa (5+) | Sa (5+) | Sa (5+) |
| 273 | 255 | Singgul | La (5) | - | - |
| 284,36 | 266,5 | Galimer Malang, Sorog Miring | - | - | - |
| 296,20 | 275 | Singgul Miring | - | La (5) | La (5) |
| 308,52 | 289 | Galimer, Gulu, Sedasa | Ti (4) | - | Ti (4) |
| 321,36 | 301 | Panelu Malang, Mangu | - | - | - |
| 334,73 | 313 | Galimer Miring, Panangis Malang | - | Ti (4) | - |
| 348,67 | 327,5 | Panelu, Dhadha, Sanga | Na (3) | Na (3) | Na (3) |
| 363,18 | 341 | Panangis | Ra (3-) | - | - |
| 378,29 | 355+ | Lorloran Malang, Panelu Miring | - | - | - |
| 394,03 | 370 | Panangis Miring | - | Ra (3-) | Ra (3-) |
| 410,43 | 385 | Lorloran, Kenong, Lima | Mi (2) | - | - |
| 427,51 | 401 | Tugu Malang, Djawil | - | - | - |
| 445,30 | 417- | Lorloran Miring | - | Mi (2) | Mi (2) |
| 463,83 | 435 | Tugu, Nem | Da (1) | Da (1) | Da (1) |
Sayangnya, gamelan Ki Pembayun terlalu sulit untuk dimainkan karena banyak nada yang diberi nama baru sehingga membuat pemain lama kebingungan. Walaupun demikian, percobaan gamelan Ki Pembayun diadaptasi oleh Pa Sapa'at Suwanda untuk membuat model laras 16-TET. Model ini kemudian diwujudkan dalam gamelan L. S. Galihpakuan atau gamelan Ki Barong.
Bedaŭrinde la gamelano Ki Pembayun estis tro malfacile ludita pro la multe da tonoj, kiuj ricevis novajn nomojn kaj konfuzis la muzikistojn. Kvankam tio, la eksperimento de la gamelano Ki Pembayun estis adaptita de S-ro Sapa'at Suwanda por krei la gaman modelon kun 16-TET. Tiu modelo estis realigita en la gamelano de L. S. Galihpakuan aŭ la gamelano Ki Barong.
BRAUN, Martin. 12002 HE. Historical evidence for a nearly equidistant 9-tone gamelan pelog in Java.
WEINTRAUB, Andrew N. 12001 HE. Instruments of Power: Sundanese "Multi-Laras" Gamelan in New Order Indonesia. Ethnomusicology, Vol. 45, No. 2 (Spring - Summer, 2001), pp. 197-227, University of Illinois Press. (Arsip / Arĥivo)